Οι γυναίκες του αιώνα μας αναδύονται μέσα από μια μακρά και σκοτεινή περίοδο καταπίεσης ενός κοινωνικού συστήματος που τις αντιμετώπιζε σαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας.

Αυτό δεν έγινε αναίμακτα. Χρειάστηκαν αγώνες από γυναίκες πρωτοπόρες που ύψωσαν τη φωνή τους με το έργο και την καλλιτεχνική τους γραφή.

Ανάμεσα τους οι δύο σημαντικές καλλιτέχνιδες Κατερίνα Θωμαδάκη και Μαρία Κλωνάρη, οι οποίες ως δίδυμο δημιούργησαν τη δεκαετία του ’70 τον «σωματικό κινηματογράφο», ενσωματώνοντας στη γλώσσα τους την «πολιτική διάσταση της γυναικείας ταυτότητας».

Γύρισαν πολλές ταινίες και η πρακτική τους πάνω στον «διευρυμένο κινηματογράφο», που εισήγαγαν στη Γαλλία, τις οδήγησε σε εγκαταστάσεις multimedia και σε «περιβάλλοντα με προβολές».

Ιδρυσαν την εταιρεία ΑΣΤΑΡΤΗ για την Οπτικοακουστική Τέχνη, το 1985.

Το νέο βιβλίο

Το 2002, τα Γαλλικά Αρχεία Κινηματογράφου αποφάσισαν την πολυδάπανη αποκατάσταση σε 35 mm ταινιών που γύρισαν τις δεκαετίες ’70 και ’80, σε super 8.

Η πρώτη προβολή τους έγινε σε ειδικό αφιέρωμα στο 45ο Διεθνές Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, το 2004. Εκτοτε, παρουσιάζονται διαρκώς σε μεγάλα μουσεία και ταινιοθήκες: ΜοΜΑ Ν. Υόρκης, στην Ελβετική και τη Γαλλική Ταινιοθήκη, στην Ουάσινγκτον, στο Λονδίνο και αλλού.

Το 2012 η Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας δημιούργησε ειδικό «Αρχείο Θωμαδάκη - Κλωνάρη», αφιερωμένο στο πολυσχιδές έργο τους. Το αδιαχώριστο δίδυμο «χωρίστηκε» το 2014 με τον θάνατο της Μαρίας Κλωνάρη. Χθες έγινε η παρουσίαση του καινούργιου τους βιβλίου «Dark Shot», στο Μουσείο Μπενάκη. Είχα τη μεγάλη ευκαιρία να συναντήσω τη σπουδαία και ιδιαίτερη καλλιτέχνιδα Κατερίνα Θωμαδάκη.

● Κυρία Θωμαδάκη, εσείς και η Μαρία Κλωνάρη υπήρξατε ένα πολύ ιδιαίτερο, με μακριά ιστορία και διεθνή αναγνώριση εικαστικό δίδυμο. Πώς γνωριστήκατε και ξεκίνησε αυτή η μαγική διαδρομή;

Ξεκίνησε από την εφηβεία. Η συνάντηση έγινε μέσα από το σοκ που μας προκάλεσε η ανακάλυψη των έργων της μίας και της άλλης.

Για τη Μαρία ο καταλύτης ήταν η θεατρική παράσταση που σκηνοθέτησα στην τελευταία τάξη του κολεγίου και για μένα ήταν τα σχέδια της Μαρίας.

Από την αρχή της συνεργασίας μας στο θέατρο υπήρξε μία απίστευτη εναρμόνιση ιδεών και ευαισθησιών από όπου ξεπήδησε ένα κοινό όραμα.

● Ηταν εύκολο για δυο νέες γυναίκες εκείνη την εποχή να κάνουν τη δική τους καλλιτεχνική ιστορία;

Καθόλου. Απλά για μας το να αρθρώσουμε τον καλλιτεχνικό μας λόγο ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου. Στο Παρίσι, το στοίχημα να επιβάλουμε το έργο μας χωρίς κανένα συμβιβασμό απαίτησε τεράστια κινητοποίηση από μέρους μας σε όλα τα επίπεδα της δημιουργίας, της δημόσιας παρουσίασης, της διάδοσης.

Καθώς το έργο μας έσπαγε διαρκώς τα υπάρχοντα πλαίσια, το συνοδεύαμε με μανιφέστα και θεωρητικά κείμενα και προσκαλούσαμε το κοινό σε συζήτηση μετά από κάθε προβολή.

Ζούσαμε σε μία διαρκή έξαρση, αλλά ο αντίκτυπος που είχε το έργο μας, τόσο στον καλλιτεχνικό χώρο όσο και στον χώρο των κοινωνικοπολιτικών κινημάτων και ιδιαίτερα του φεμινισμού, μας ενδυνάμωνε και μας έσπρωχνε όλο και πιο πέρα.

● Ο κινηματογράφος σας, που ανήκει σήμερα στους θησαυρούς των Γαλλικών Κινηματογραφικών Αρχείων και της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας, χαρακτηρίζεται και «σωματικός». Θα θέλατε να μας εξηγήσετε αυτόν τον χαρακτηρισμό;

Εμείς τον ονομάσαμε «σωματικό κινηματογράφο» γιατί το σώμα είναι στο επίκεντρο του έργου μας. Το σώμα σαν γλώσσα, το σώμα σαν οθόνη προβολής εσωτερικών εικόνων. Το δικό μας σώμα αρχικά, εφόσον είμαστε παρούσες στα έργα μας σαν περφόρμερ.

Kοιτάξαμε με ένα διαφορετικό βλέμμα το γυναικείο σώμα που ο κινηματογράφος και η φωτογραφία μάς το έχουν παραδώσει σχεδόν αποκλειστικά μέσα από το ανδρικό βλέμμα. Και το φορτἰσαμε με όλο το βάθος των βιωμάτων του και της υποκειμενικότητάς του.

● Θα έλεγε κανείς πως δημιουργείτε μια τέχνη πολυσχιδή και συνεχώς ανανεούμενη, χωρίς τα «όρια της φόρμας», που δοκιμάζει τις νέες τεχνολογίες «χωρίς να αρνείται τις καταβολές». Η Ελλάδα υπάρχει ως πατρίδα μέσα σε αυτό το έργο;

Υπάρχει ως μητρίδα. Μητρίς είναι η λέξη που χρησιμοποιούσαν οι προπατριαρχικοί λαοί. Η Ελλάδα και η Αίγυπτος για τη Μαρία (γεννήθηκε και μεγάλωσε εκεί), μέσα από τις διαχρονικές τους διαδρομές και τις πολιτιστικες τους μίξεις μάς άνοιξαν τους ορίζοντες πολλών άλλων πολιτισμών –της Ιαπωνίας, των Ινδιών, του Θιβέτ, του αραβικού κόσμου, των πρωτογενών πολιτισμών και ιδιαίτερα των Ινδιάνων της Αμερικής.

Οι πολιτισμοί αυτοί μάς γοήτευσαν και εμπλούτισαν τη σκέψη μας, που έτσι κι αλλιώς πάντα αντιμαχόταν τα σύνορα.

Οι παραδόσεις

● Εχετε ασχοληθεί ιδιαίτερα στο έργο σας με την παράδοση και τη μυθολογία των λαών. Απειλούνται αυτές οι παραδόσεις από αυτό που ονομάζουμε ισοπεδωτική παγκοσμιοποίηση;

Μα είχε ήδη προηγηθεί η ισοπεδωτική αποικιοκρατία που εγκατέστησε την αντίληψη της ανωτερότητας του δυτικού σύγχρονου πολιτισμού, την ανωτερότητα του λευκού Ευρωπαίου και της επιστήμης του απέναντι σε όλους τους λαούς του κόσμου. Γερά ριζωμένη ιδεολογία.

Η σημερινή ισοπέδωση βέβαια είναι άλλου ποιού. Το δόγμα της ανωτερότητας υπηρετείται από την τεχνολογία ως στυγνό πλέον οικονομικό όπλο κατάκτησης και υποταγής.

Ταυτόχρονα, με την ανάπτυξη της οικολογίας και την πολιτικοποίηση της ανθρωπολογίας, οι λαοί που είχαν απαξιωθεί ριζικά ως «πρωτόγονοι» προβάλλουν σήμερα σαν πολύτιμοι φύλακες της σχέσης με το μη ανθρώπινο, με τα ζώα, με τα φυτά, με αυτό που ο άνθρωπος εκμεταλλεύεται απάνθρωπα και που για εκείνους είναι από άκρη σε άκρη έμψυχο – ένας θεμελιώδης συνομιλητής.

Πρόσφατες έρευνες τους δικαιώνουν αποδεικνύοντας ότι η «σκέψη» δεν είναι αποκλειστικότητα του ανθρώπου και ότι τα δέντρα π.χ. έχουν αντίληψη, επεξεργάζονται σήματα και επικοινωνούν μεταξύ τους με εκπληκτικούς τρόπους.

● Στη δεκαετία του 2000 επικεντρωθήκατε στην ψηφιακή εικόνα και στα «αντιφρονούντα σώματα». Ποια είναι αυτά τα σώματα; Σήμερα βλέπετε να έχουν γίνει βήματα στις κοινωνίες ώστε να ενταχθούν οι διαφορετικοί;

Αντιφρονούντα είναι τα σώματα που δεν εμπίπτουν στις κοινωνικές ή στις ανατομικές νόρμες οι οποίες έχει αποδειχτεί ότι είναι όχι φυσικές αλλά τεχνητές κατασκευές. Η φύση παράγει διαφορετικότητα.

Το πρόβλημα της απόρριψης της διαφορετικότητας, της όποιας διαφορετικότητας, παραπέμπει στην ιδέα του Διαφορετικού ως επικίνδυνου.

Πολλά από τα μεγάλα θέματα που σείουν τις κοινωνίες μας σήμερα, από τη διαφυλετικότητα έως τη μετανάστευση «διαφορετικών» πληθυσμών, βασίζονται σε αυτή την αντίληψη. Απέναντι όμως στέκονται ισχυροί κοινωνικοί αγώνες που κερδίζουν διαρκώς έδαφος.

● Ομαλοποιήθηκαν οι σχέσεις των δύο φύλων πια; Ή εξακολουθεί να υπάρχει μια υποβόσκουσα απαξίωση των γυναικών; Παράδειγμα, το κίνημα «Me too» που θέριεψε τον τελευταίο χρόνο.

Οχι, δεν μπορούμε να πούμε γενικά ότι ομαλοποιήθηκαν. Αυτό είναι σχετικό. Εξαρτάται από τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη, από τις θρησκείες των διαφόρων κοινωνιών, από την κοινωνική τάξη, από τον βαθμό συμμετοχής μιας δεδομένης κοινωνικής ομάδας στα κινήματα χειραφέτησης.

Δεν ομαλοποιείται έτσι εύκολα απαξίωση αιώνων που έχει εμποτίσει όχι μόνο κάθε κοινωνική δομή αλλά και τις ψυχικές δομές και τη σεξουαλικότητα, όπου οι ρίζες της είναι βαθύτατες. Ακόμα και στις κοινωνίες που έχουν ήδη κάνει μια σημαντική διαδρομή, μας μένει πολύς δρόμος να διανύσουμε.

Κοινή δημιουργία

● Το «Dark Shot» (εκδόσεις ASTARTI) είναι η πρώτη κοινή δημιουργία σας μετά τον θάνατο της Μαρίας. Φαντάζομαι πως τη νιώθατε δίπλα σας όσο το ετοιμάζατε.

Το «Dark Shot» είναι ένα αφιέρωμα στη Μαρία. Είναι ένα πορτρέτο/αυτοπορτρέτο της. Θέλησα να ανασυνθέσω τη δύναμη της παρουσίας της μέσα από την ένταση της απουσίας της.

Αυτό το έργο ξεκίνησε από ένα σχέδιο που είχαμε μαζί για ένα φιλμ. Τον τίτλο «Dark Shot» τον είχε δώσει εκείνη και πολλές από τις ψηφιακές επεξεργασίες της φωτογραφίας που βλέπουμε στο βιβλίο έγιναν από εκείνη. Οπότε η συνυπογραφή επιβαλλόταν.

Με το βιβλίο αυτό θέλησα να φέρω στην επιφάνεια κάτι από το ανέκδοτο σχεδιαστικό και ποιητικό της έργο. Η Μαρία έγραφε ποιήματα στα αγγλικά, που ήταν η πρώτη γλώσσα που είχε μάθει να διαβάζει και να γράφει στην Αλεξάνδρεια.

Στο τέλος του '90 συνέθεσε δύο ολόκληρες ποιητικές συλλογές χωρίς να τις εκδώσει. Από αυτές διάλεξα στίχους και τους συνέδεσα με εικόνες του προσώπου της και με σχέδια επίσης ανέκδοτα.

Μοντάρισα στίχους, σχέδια και εικόνες δημιουργώντας μεταξύ τους αντηχήσεις, όπως στο μοντάζ των ταινιών μας. Αλλά είναι και αυτό που λέτε: το βιβλίο το σκεφτήκαμε μαζί. Και είναι σαν απόσταγμα της σκέψης μας, της εμμονής της μεταμόρφωσης που διασχίζει το έργο μας, και συνδέει το σώμα το απτό με διαστάσεις υπερβατικές.